ARTISTS > Jan Bułhak
1876 - 1950
Fotografia
Należy do grona wybitnych artystów, którzy kształtowali polską sztukę pierwszej połowy XX w.
To dzięki niemu fotografia, pojmowana dotychczas jako rzemiosło, stała się fotografiką (1927 r.),
czyli autonomiczną dyscypliną sztuki. Mówił, że ideału szuka w malarstwie, a wzorców w grafice.
Jan Bułhak, uważany za ojca fotografii artystycznej, „pierwszego wśród równych” (uhonorowany
legitymacją ZPAF-u z numerem 1) był z wykształcenia filozofem, a z zamiłowania teoretykiem
fotografii. Zajmował się również pracą dydaktyczną, organizował wystawy i animował środowisko
podobnych mu twórców, autor prac teoretycznych (m.in. „Fotografika”, 1930), felietonów,
wspomnień, poezji i tłumaczeń.
Pożar domu i pracowni w 1944 r. („efekt” wycofujących się z Wilna wojsk niemieckich) zniszczył ok. 30 tysięcy negatywów, ponad 150 skatalogowanych albumów ze zdjęciami, powiększenia i ogromną bibliotekę. W powojennym świecie, prawie 70-letni Jan Bułhak, zaczyna w Warszawie nowy rozdział życia, który kończy się nagle – niespełna 5 lat później. Pozostaje około 8 tysięcy kadrów „Polski w fotogramach Jana Bułhaka i Syna”
Urodził się w szlacheckim dworze w powiecie nowogródzkim. Dorastał na styku wielu kultur. Fotografią zajął się amatorsko ok. 1905 r. Aby poznać tajniki warsztatu wyjechał do Drezna do słynnej pracowni Hugo Erfurta, a w Nowogródku terminował w zakładzie W. Danejki. Podobno za namową Ferdynanda Ruszczyca założył w Wilnie własny zakład fotograficzny (najpierw na ulicy Portowej, a potem na – Jagiellońskiej 8) i rozpoczął dokumentację zabytków Wilna (zlecenie wileńskiego magistratu). Przyjaźń ze sławnym malarzem ostatecznie ukształtowała poglądy Bułhaka na sztukę, wcześniej inspirowane estetycznymi teoriami m.in. Konstantego Puyo.
Jako fotografik zadebiutował w 1908 r., a dwa lata później jego prace ukazały się w „Photographische Mitteilungen”. Rok 1911 przyniósł pierwsze międzynarodowe nagrody na konkursach w Brukseli i Antwerpii. Artystyczną drogę rozpoczął od nastrojowych krajobrazów okolic Mińska i Nowogródka. Charakterystyczny kresowy romantyzm widać także w studiach postaci kobiet na tle pejzażu, widokach dworów i portretach przyjaciół, czy „kompozycjach” kwiatów i chmur. Bliskie było mu spojrzenie fotoreportera. W 1915 r. powstaje seria prac „Wileńskie kuchnie ludowe”, w której uwaga dla szczegółu i obyczaju łączy się z doskonałymi portretami.
Po zakończeniu I wojny światowej, w niepodległej Polsce, szczególne znaczenie przypisuje Jan Bułhak „fotografii ojczystej” (termin stworzony przez artystę). „Fotograficzne obrazy” – jak zwykł mawiać – mają służyć dokumentacji i przekazywaniu narodowego dziedzictwa kulturowego oraz łączyć piękno i wiedzę. (Serie prac: „Warszawa”, „Kraków”, „Lwów”, „Lublin”, „Poznań”, „Pomorze”, „Polski Bałtyk”, „Gdańsk”).
Jan Bułhak stał się najwybitniejszym polskim piktorialistą – przedstawicielem nurtu, w którym fotografia przybliża się ku malarstwu poprzez kompozycję zgodną z jego zasadami, harmonię światłocienia, stopniowanie planów i walorów, miękkość rysunku. Mówiono o „bułhakowskim zmiękczaniu obrazu”, ale też pojawiały się głosy próbujące zdeprecjonować dorobek artysty, określając jego twórczość „bułhakowszczyzną” i „zaśmiecaniem polskiej fotografii” krajobrazowej dwudziestolecia międzywojennego. Ale to fotografie Jana Bułhaka prezentowano obok awangardowych prac Zbigniewa Dłubaka na słynnej Wystawie Nowoczesnej Fotografiki (1948). Był również pierwszym fotografikiem wyróżnionym indywidualną wystawą w Muzeum Narodowym („Ruiny Warszawy”, 1946 r.) i pierwszym, który otrzymał Order Odrodzenia Polski.
Muzeum Narodowe w Warszawie posiada w zbiorach około tysiąca prac „ojca fotografii artystycznej”. Ocalałą kolekcję dopełniają zbiory m.in. Biblioteki Narodowej, Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Zamku Królewskiego na Wawelu, ZPAF-u, a także Litewskiego Muzeum Sztuk Pięknych i ASP w Wilnie, Narodowego Muzeum Sztuk Pięknych M.K. Čiurlionisa w Kownie, Państwowego Muzeum w Berlinie.
Pozostaje niedoścignionym mistrzem fotograficznych obrazów. Przeżył dwie wojny, widział gwałtowne przemiany świata, doświadczył ich także w dziedzinie sztuki. Pozostał wierny słowom: „Trzeba kochać słońce na ziemi, wielbić cud jego promienistego zespolenia z ziemska ojczyzną. Ze stosunku bezmiłosnego w strefie duchowej nie urodzi się nic żywego ani pięknego”.
