Muzeum Zamkowe w Malborku

od 20 maja do 31 października 2010 W Zamku w Malborku kurator Ewa Witkowicz-Pałka wystawia: OSZKLENIA WITRAŻOWE WIELKIEGO REFEKTARZA W XIX i XX w. Po zniszczeniach wojennych i zaniedbaniach cywilizacyjnych odbudowany przez konserwatorów polskich, były gotycki Zamek Krzyżacki w Malborku stał się siedzibą Muzeum Zamkowego w Malborku. Budowa Zamku trwała od XIII do XV w. Zamek miał system fortyfikacyjny, czteroskrzydłowy Zamek Wysoki z arkadowym dziedzicem, rezydencję wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w Zamku Średnim i nowe przedzamcze z Zamkiem Niskim. Wojska pruskie zdewastowały w XVIII w Malborski zamek, który w XIX w. konserwatorzy niemieccy postanowili odbudować. W roku 2010 Muzeum Zamkowe w Malborku jest nowocześnie zarządzane przez dyrektora Mariusza Mierzwińskiego z zespołem konserwatorów, historyków sztuki i animatorów kultury. Muzeum zmierza do europejskiej świetności. Od 1997 Zamek figuruje na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Jest obiektem unikalnym w zakresie rozwiązań architektonicznych i europejskiej budowli ceglanej. Stanowi przykład planowych i perfekcyjnych działań konserwatorskich i muzealnych. Znaczącego materialnego wsparcia dla odbudowanego przez Polską obiektu udzieliły Norwegia, Islandia i Lichtenstein. Na turystów zachwyconych niepowtarzalnym obiektem czeka w Zamku w Malborku restauracja Bogdana Gałązki z kuchnią Wielkich Mistrzów Zakonu Krzyżackiego. Od 19 maja 2010 czynna jest w Muzeum Zamkowym w Malborku wystawa Oszklenia witrażowe Wielkiego Refektarza w XIX i XX wieku. Ta specjalna ekspozycja w pomieszczeniach piwnicznych pod Wielkim Refektarzem, będzie dostępna do 31 października. Kuratorem wystawy jest kustosz Kolekcji Malarstwa, Witraży, Tkanin w Muzeum Zamkowym w Malborku Ewa Witkowicz-Pałka. Osoba niezwykłej sprawności intelektualnej i wiedzy. Absolwentka historii sztuki na KUL i studiów podyplomowych w zakresie Rynek Sztuki i Antyków w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Aktywna w Stowarzyszeniu Miłośników Witraży ARS VITREA POLONA. Współinicjatorka i organizatorka z ramienia Muzeum Zamkowego w Malborku Międzynarodowej Konferencji „Witraże w obiektach zabytkowych – między konserwacją a sztuką współczesną”. Po konferencji, opublikowała w 2009 tom z obszerną dokumentacją naukowych i artystycznych wystąpień. ISBN 978-83-60518-15-1. Ta książka w nakładzie 300 egz jest na rynku publikacji artystycznych białym krukiem. W dorobku kuratorskim, naukowym i wystawienniczym Ewy Witkowicz-Pałki są trzy ważne wystawy: Dziewiętnastowieczne witraże malborskie (czynna od 1984 do chwili obecnej), 101 arcydzieł dawnych mistrzów ze zbiorów Państwowego Ermitażu w Sankt Petersburgu (2002, współkomisarz ze strony polskiej, redaktor naukowy katalogu w części poświęconej tapiseriom) i Władysław Kozioł. Witraże (2005, autorstwo wystawy i katalogu). Kurator Witkowicz-Pałka regularnie dzieli się swoją wiedzą i wynikami badań. Opublikowała w XXI wieku: - Działalność witrażownicza Franza Lauterbacha na zamku w Malborku [w: ] Praeterita Posteritati. Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Maciejowi Kilarskiemu, Malbork 2001; - Oszklenia witrażowe w Kapitularzu. Projekt, realizacja, dzieje najnowsze [w: ] Malborski Kapitularz. Dzieje, wyposażenie, konserwacja, Malbork 2004. - Oszklenia witrażowe zamku w Malborku z czasów Konrada Steinbrechta – próba restytucji ducha średniowiecza (referat wygłoszony w 2005 na konferencji pt. „Witraże w obiektach zabytkowych. Między konserwacją a sztuką współczesną”, opublikowany w zbiorze materiałów pokonferencyjnych pod tym samym tytułem w 2009). - Oszklenia witrażowe kościoła NMP na Zamku Wysokim w Malborku w XIX w. Próba systematyzacji zagadnienia (referat wygłoszony w 2006  podczas konferencji: Kościół w Malborskim Zamku. Przeszłość i przyszłość - w ramach II Spotkań Malborskich im. Macieja Kilarskiego). - Działalność witrażowa Johanna Haselbergera na zamku w Malborku (referat wygłoszony w 2007 podczas konferencji: „Sztuka witrażowa XIX – XX w. Poszukiwania, rozwiązania, instalacje” w Klebarku Wielkim pod patronatem Delegatury Warmińskiej Związku Polskich Kawalerów Maltańskich). -W druku: katalog - Witraże w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku. Katalog. - Oszklenia witrażowe Wielkiego Refektarza w XIX i XX w. (artykuł do monografii Wielkiego Refektarza). - Dawna polska tkanina artystyczna na krajowym rynku sztuki. Kształtowanie się popytu i podaży w latach 1989–2008;rozprawa w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W maju 2010 kurator Witkowicz-Pałka oznajmia: historia szepce różnymi kolorami... bowiem… w reprezentacyjnym wnętrzu Wielkiego Refektarza od średniowiecza znajdowały się wspaniałe witraże. Z materiałów źródłowych znane są jedynie dwa zespoły zrealizowane w latach dwudziestych XIX w. i na początku XX w. Te witrażowe pozostałości, są teraz prezentowane na wystawie, a czternaście ostrołucznych okien Refektarza wypełnia obecnie oszklenie z lat sześćdziesiątych XX w., autorstwa toruńskiego witrażysty Władysława Kozioła (ur. 1929). Witraże powstające w kolejnych stuleciach reprezentują zmieniający się styl i sposób myślenia zamawiających. W okresie romantycznej odbudowy zamku w Malborku dzieła witrażystów inspirował i aprobował Carl Friedrich Schinkel. Był to okres rosnącej świadomości narodowej i patriotyzmu w Prusach, stąd wiodącym motywem oszkleń były wyobrażenia herbów szlachty pruskiej, ale i polskiej w Prusach zamieszkałej. Tak honorowano darczyńców, którzy wspierali odbudowę zamku. Inny styl witraży pochodzi ze scjentystycznego okresu odbudowy zamku. Aprobowano wzory wywiedzione z badań naukowych towarzyszących odbudowie zamku. Zamawiającym witraże był Conrad Steinbrecht a wykonawcą był Franz Lauterbach (ur. 1865, Kolonia – zm. 1933 Hanower). Tematyka tego zespołu witraży nawiązuje do średniowiecznej legendy o Dziewięciu Najlepszych Bohaterach, a bezpośrednimi wzorami były tu freski z krzyżackiego zamku Lochstedt. W zamkowych oknach umieszczono również poczet najwyższych urzędników krzyżackich z wielkim mistrzem na czele – pisze Ewa Witkowicz. Ekspozycja w Muzeum Zamkowym w Malborku otwierana 19.5.2010 jest pierwszą okazją do pełnej prezentacji ocalałych witraży, tych z lat dwudziestych XIX w. reprezentowanych przez trzy zachowane pola herbowe, jak i kilkudziesięciu pól i kwater witrażowych z początku XX w. Atrakcją wystawy są wczesne witraże heraldyczne, pochodzące z okna ściany zachodniej Refektarza, przedstawiające polskie herby Dołęga i Brochwicz oraz fragment herbu Schlieben. Ich odnalezienie i uratowanie ma swoją historię na przełomie maja i czerwca 1945 roku. Witraże zostały wydobyte z zamkowych gruzów przez Jana Teodora Serwatowskiego (1912-1990) z Warszawy, oficera 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, wojennego jeńca w obozie Woldenberg (1940-1945). Po wyzwoleniu JTS pracował jako zaopatrzeniowiec w Warszawie. O tych witrażach ojciec opowiadał jak wracał z Gdyni do Warszawy samochodem ciężarowym, cywilnym. Zatrzymał się w Malborku. Był świadkiem niszczenia zamku krzyżackiego i destrukcji resztek ruchomości krzyżackich przez wracających z Zachodu żołnierzy Armii Czerwonej i ludność miejscową. Witraże zamkowe wybijane z okien leżały przy drodze i podlegały celowej destrukcji. We wspomnieniach z tamtego okresu, JTS rekonstruował historię powrotu do Warszawy, podkreślał  ryzyko związane z ratowaniem kilku zniszczonych witraży. Znalazca witraży zgłosił fakt uratowania kilku zniszczonych oszkleń i obserwowanej agresji ludzkiej wobec niszczonego i palonego zamku, ale nie wzbudziło to żadnego zainteresowania w kierownictwie Biura Odbudowy Stolicy. Ratowanie oszkleń było widocznym dowodem sympatyzowania z hitlerowcami, co na terenie Malborka wywoływało skrajne reakcje. JTS opowiadał, że argumentem ratującym Go z opresji i przed agresją miejscowej ludności i żołnierzy w mundurach różnych armii, ale bez dowódców i wybranie kilku witraży z rumowiska, było pokazanie herbów z polskimi elementami heraldycznymi (rodzin Szczepańskich h. Dołęga i Wiktorów h. Brochwicz). Wiedza heraldyczna o Polakach dawała  bezpieczeństwo i przepustkę do zatrzymania szklanych destruktów pokrzyżackich. Uratowane witraże były konserwowane w 1986 przez Tomasza Urbanowicza, a w 2010 wspaniale odrestaurowane przez witrażystów, dyplomowanych konserwatorów detalu architektonicznego - Beatę i Sławomira Oleszczuków we Wrocławiu. Obiekty są po raz pierwszy prezentowane publicznie. Z drugiego zespołu witraży zachowało się niewiele obiektów. Wystawa prezentuje około siedemdziesiąt ornamentalnych pól, głównie z maswerków okiennych. Obiekty najważniejsze – w tym wszystkie witraże figuralne – przepadły w zamęcie II wojny światowej…

Władysław Serwatowski